οιωνός

Σημείο της θέλησης των θεών στους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους, από την οποία αυτοί εξαρτούσαν κάθε σημαντική δράση. Για να αντιληφθούν τη θεϊκή θέληση βασίζονταν κυρίως στο πέταγμα και στις φωνές των πουλιών (οιωνών), όπως για παράδειγμα ο Ρωμύλος όταν ίδρυσε τη Ρώμη. Εκτός από το πέταγμα των πουλιών, ο. έβγαζαν και από τα ατμοσφαιρικά φαινόμενα (βροντές, κεραυνούς, αστραπές), από τους πετεινούς (τους παρατηρούσαν πριν από τις μάχες: εάν έτρωγαν σκύβαλα ήταν καλό σημείο), από τα ζώα που θα περνούσαν σε ένα καθορισμένο διάστημα, από συμβάντα που φαίνονταν θαυμαστά και τέλος από μικροσυμβάντα, όπως το σκόνταμμα ή το φτάρνισμα. Για να έχουν ισχύ οι ο. έπρεπε να πραγματοποιηθούν την ίδια ημέρα και στον ίδιο τόπο. Οι μεγαλύτεροι οιωνισμοί αποτελούσαν αντικείμενο των αρχόντων οι οποίοι παρέμεναν σιωπηλοί κάτω από μια σκηνή ανοιχτή από τις δύο πλευρές περιμένοντας να εμφανιστούν τα σημεία που ήθελαν να ερμηνεύσουν. Η οιωνοσκοπία υπήρχε στην Ελλάδα από τα αρχαιότερα χρόνια (οι Έλληνες, όπως και οι Ρωμαίοι, είναι πιθανόν ότι παρέλαβαν την οιωνοσκοπία από τους Χαλδαίους). Ο κύκνος, ο κόρακας, ο ερωδιός, το χελιδόνι, ο αετός ήταν τα κυρίως μαντικά πουλιά. Γενικά, οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τα πουλιά θεών κήρυκας, που τη λαλιά τους καταλάβαιναν μερικοί προικισμένοι άνθρωποι, όπως ο Μελάμπους ή ο Τειρεσίας. Οπωσδήποτε η οιωνοσκοπία γνώρισε τη συστηματική ανάπτυξη στους Ρωμαίους: στη Ρώμη υπήρχαν ειδικοί ιερείς, οι Augures, που ερμήνευαν τη θέληση του Δία με τους ο.· οι άρχοντες τους συμβουλεύονταν για να πάρουν τη συγκατάθεση του θεού σε πολλά ζητήματα της δημόσιας ζωής, γι’ αυτό και είναι ευνόητη η σημασία τους: αν αυτοί υποστήριζαν ότι ο Δίας, δεν συναινούσε, μπορούσε να ακυρωθεί μια εκλογή, να ανασταλεί μια διάσκεψη και γενικά να παραλύσει κάθε δημόσια δραστηριότητα. Η οιωνοσκοπία βασιζόταν στην παρατήρηση της πτήσης των πουλιών (ο.) και κάθε είδους σημείων, τα οποία εμφανίζονταν μέσα σε ένα νοητό τετράγωνο, το οποίο χάραζαν στον ουρανό (τέμενος). Η πίστη ότι είναι δυνατή η κατάλληλη ερμηνεία των σημείων που εμφανίζονται απροσδόκητα, είναι προϊόν λαθεμένου συλλογισμού, κατά τον οποίο, κάθετι που ακολουθεί κάτι, είναι ουσιαστικά αποτέλεσμα του. Η μελέτη και η προσπάθεια ερμηνείας των σημείων αυτών πέρασε τα όρια του ευκαιριακού σε ορισμένους λαούς και έγινε ιδιαίτερη τέχνη, με επαγγελματίες εκπρόσωπους του είδους, τους οιωνοσκόπους. Στα βυζαντινά χρόνια, η οιωνοσκοπία ήταν γενικά αποδεκτή και την επιδιώκανε ιδιαίτερα στις γεννήσεις, στα βαφτίσια και στους γάμους. Λείψανα της πίστης αυτής υπάρχουν ακόμα και σήμερα και συνοψίζονται με τον χαρακτηρισμό πρόληψη. Για παράδειγμα, η συνάντηση ιερέα το πρωί, η φωνή της κουκουβάγιας, το φτάρνισμα, ο λόξυγγας και ο παλμός των ματιών, θεωρούνται ως ο. (σημάδια) από ορισμένους ανθρώπους.

* * *

ο (ΑΜ οἰωνός)

1. (στην αρχ. Ελλάδα) πτηνό από το κρώξιμο και το πέταγμα τού οποίου μάντευαν το μέλλον («οὔ τοι ἄνευ θεοῡ ἔπτατο δεξιὸς ὄρνις

ἔγνων γάρ μιν ἐσάντα ἰδὼν οἰωνὸν ἐόντα», Ομ. Ιλ.)

2. προφητικό σημάδι, προμήνυμα, όπως ήταν οι αστραπές και οι κεραυνοί, το πέταγμα και το κρώξιμο ορισμένων πτηνών, οι κινήσεις και οι στάσεις τετράποδων ζώων ή ερπετών ή και ορισμένα γεγονότα («οἰωνοὶ ἀγαθοί», Ησίοδ.)

3. παροιμ. φρ. «εἷς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης» — ένας μόνον άριστος οιωνός υπάρχει, αυτός που επιτάσσει να υπερασπίζεις την πατρίδα (Ομ. Ιλ.)

νεοελλ.

κάθε σημάδι το οποίο μπορεί να χρησιμεύσει ως ένδειξη για την πρόβλεψη τού μέλλοντος («υπάρχουν καλοί οιωνοί για την ανάκαμψη τής οικονομίας»)

μσν.-αρχ.

το πτηνό σε, αντιδιαστολή με τα άλλα ζώα

αρχ.

1. μεγάλο, αρπακτικό και σαρκοφάγο πτηνό, όπως είναι ο αετός, ο γύπας και το κοράκι («οἰωνοί, φῆναι ἢ αἰγυπιοὶ γαμψώνυχες», Ομ. Οδ.)

2. ως επίθ. φτερωτός («οἰωνὸς θεά», Λυκόφρ.)

3. φρ. α) «ταφεὶς ὑπ' οἰωνῶν» — πτώμα κατασπαραγμένο από όρνεα

β) «καθέζεσθαι ἐπ' οἰωνών» ή «καθέζεσθαι ἐπ' οἰωνοῑς» — παρατηρώ τα πουλιά προκειμένου να προβλέψω το μέλλον

γ) «οἱ ἐπ' οἰωνοῑς ἱερεῑς» — οιωνοσκόποι

δ) «δέχομαι τὸν οἰωνόν» — αποδέχομαι, χαιρετίζω το μαντικό σημάδι ως αίσιο

ε) «οἰωνὸν τίθημι» και «οἰωνόν τινα ποιεῑσθαι» — θεωρώ κάτι ως μαντικό, προφητικό σημάδι

στ) «πρὸς οἰωνοῡ τιθέναι» και «πρὸς οἰωνοῡ λαμβάνειν» και «δι' οἰωνοῡ λαμβάνειν» — εκλαμβάνω κάτι ως σημάδι για την πρόβλεψη τού μέλλοντος

ζ) «οἰωνοῡ χάριν» — για γούρι.

[ΕΤΥΜΟΛ. Η λ. οἰωνός (< οFı-ωνός) με αρχική σημ. «αρπακτικό πτηνό» κατά την επικρατέστερη άποψη ανάγεται σε ΙΕ ρίζα *awei- «πουλί, πτηνό» και συνδέεται με λατ. avis «πουλί», αρχ. ινδ. vayah, αβεστ. vayō, αρμ. haw. Στην ίδια ρίζα ανάγεται επίσης και η λ. αἰετός (βλ. λ. ἀετός). Το φωνήεν ο

τού οἰωνός, συγκριτικά προς το φωνήεν α- τής ρίζας και τών υπόλοιπων συγγενικών τύπων, μπορεί να ερμηνευθεί είτε ως μετάπτωση είτε, το πιθανότερο, ως αφομοιωτική τροπή τού α- σε ο-. Το επίθημα, εξάλλου, -ωνός που εμφανίζεται και σε άλλα ονόματα ζώων και πτηνών (πρβλ. χελώνη, κορώνη, υιωνός) φαίνεται ότι προσδίδει στη λ. αυξητική σημ. Κατ' άλλη, τέλος, άποψη, ελάχιστα πιθανή, η λ. οἰωνός συνδέεται με τις λ. οἶμα*, οἶστρος*, ὀϊστός*. Η λ. οιωνός με αρχική σημ. «αρπακτικό πουλί» κατέληξε να σημαίνει «προμήνυμα, προφητικό σημάδι», διότι τα πτηνά αυτά αποτελούσαν αντικείμενα τής ορνιθομαντείας.

ΠΑΡ. οιωνίζομαι

αρχ.

οιωνευτής, οιωνικός.

ΣΥΝΘ. (Α' συνθετικό) οιωνοσκόπος

αρχ.

οιωνόβοτος, οιωνόβρωτος, οιωνοθέτης, οιωνόθρους, οιωνοκτόνος, οιωνομαντεία, οιωνόμαντις, οιωνόμικτος, οιωνοπόλος, οιωνοτροφεύς. (Β συνθετικό) νεοελλ. δυσοίωνος, ευοίωνος].